Kapela rodzinna Kochanowskich z Aleksandrowa Kujawskiego to jeden z najdłużej nieprzerwanie działających na Kujawach zespołów. Za jej założyciela uchodzi skrzypek Andrzej Kochanowski (ur. 1886 w Zakrzewie), który od końca XIX w. grywał na weselach i potańcówkach w Bodzanowie, wraz z basistą Franciszkiem Dudczakiem. Ten dwuosobowy skład stał się podstawą późniejszej Kapeli rodzinnej Kochanowskich. Długoletnim kierownikiem Kapeli był Władysław Kochanowski, syn Andrzeja. Prowadził on Kapelę do roku 1997, a później przekazał ją swojemu wnukowi, Wojciechowi Kochanowskiemu. Obecnie zespół już nie istnieje.

Dzieje Kapeli opisane zostały w 1991 roku przez Władysława Kochanowskiego w publikacji pt. Historia rodzinnej kapeli Kochanowskich.

Pierwsza postać rodzinnej Kapeli Kochanowskich

Za oficjalną datę powstania Kapeli przyjmuje się rok 1921, od kiedy to w zespole działał kilkuletni wówczas syn Andrzeja, Władysław (ur. 1913 w Adolfinie). Zespół istniał wtedy w składzie: Andrzej i Władysław Kochanowscy - skrzypce, Franciszek Dudczak - basy.

Druga postać rodzinnej Kapeli Kochanowskich

Od około 1929 roku Kapela powiększyła się o jednego instrumentalistę - młodszego brata Władysława, Bolesława (ur. 1915), grającego na klarnecie. W takim składzie zespół istniał do roku 1934 (śmierć Andrzeja Kochanowskiego).

Trzecia postać rodzinnej Kapeli Kochanowskich

Po śmierci Andrzeja, kierownictwo nad Kapelą przejął Władysław. Dokonał on rewolucyjnych zmian, jak rozszerzenie składu zespołu i wprowadzenie nowych instrumentów (wygodnego w transporcie bębna, modnej ówcześnie harmonii dwurzędowej oraz kornetu). Kapela zaczęła się powoli rozrastać. Poza Władysławem (skrzypce) i Bolesławem (który grał teraz na harmonii dwurzędowej), działał w niej ich nastoletni brat Andrzej (ur. 1920, w tamtym czasie grający na bębnach, później znakomity skrzypek) oraz kolega (w przyszłości szwagier) Roman Zimecki (ur. 1915, kornet). Kapela aż do wybuchu wojny grała modne tańce, a także stare krakowiaki i oberki. Zespół w tym składzie stał się tak znany i ceniony, że podobno młode pary ustalały daty ślubów w zależności od wolnych terminów muzyków. Po wybuchu wojny kapela rozsypała się.

Czwarta (pierwsza powojenna) postać rodzinnej Kapeli Kochanowskich

Po wojnie Władysław Kochanowski na nowo zorganizował Kapelę. W zespole działali wówczas bracia: Władysław (skrzypce), Bolesław (klarnet, saksofon), Andrzej (skrzypce, harmonia) i Henryk (ur. 1931, perkusja, później skrzypce) oraz ich szwagier Roman Zimecki (trąbka, kornet). Kapela zyskiwała coraz większy rozgłos, a muzycy grali nie tylko na weselach i potańcówkach, ale i uroczystościach powiatowych (np. na otwarciu słynnej trasy Wschód-Zachód w Warszawie w 1949 roku).

Rozwiązanie i reaktywacja Kapeli

W 1950 roku Władysław przeniósł Kapelę do Szkoły Podstawowej w Siniarzewie (gdzie samodzielnie prowadził także chór i 15-osobową orkiestrę dętą). Wszystkie trzy zespoły występowały na uroczystościach państwowych i kościelnych. W niedługim czasie zostały one jednak rozwiązane przez władze partyjne, ich kierownik dyscyplinarnie zwolniony. a instrumenty zakupione za państwowe pieniądze - odebrane. Kochanowski za wszelką cenę starał się utrzymać Kapelę. Mimo iż komitet partii zabraniał Władysławowi grywać na imprezach państwowych, Kapela przez cały tydzień występowała podczas Wystawy Rolniczo-Gospodarczej w Częstochowie jesienią 1950 roku, w 10-osobowym składzie: skrzypkowie Władysław Kochanowski, Henryk Kochanowski, Zdzisław Biernacki, Leszek Głowacki, Mieczysław Bilak, oraz: Andrzej Kochanowski (harmonia), Bolesław Kochanowski (klarnet), Henryk Kujawa (klarnet), Marian Szczerbiak (trąbka), Stefan Bilak (basy).

Dalsze losy zespołu

W 1956 roku, z uwagi na wstąpienie Władysława do Ochotniczej Straży Pożarnej w Aleksandrowie Kujawskim, Zarząd straży udostępnił Kapeli instrumenty i salę do prób.

Od 1959 roku Kapelę zaczęło wspierać trzecie pokolenie Kochanowskich - synowie Władysława: Zygmunt (ur. 1937, puzonista), Stanisław (ur. 1944, skrzypek i perkusista), Marian (ur. 1947, akordeonista) i Mieczysław (ur. 1956, perkusja).

W roku 1978 zespół grający na weselach przejął najstarszy syn Władysława, Zygmunt. Kapela w pełnym składzie koncertowała na większych uroczystościach, niezmiennie pod przewodnictwem seniora rodu.

Od 1988 roku, z uwagi na zakończenie współpracy z OSP i odebranie Kapeli sali, Władysław organizował próby w swoim zakładzie czapniczym.

W 1989 roku patronat nad Kapelą objął Gerard Czempisz, ówczesny dyrektor Aleksandrowskiego Centrum Kultury, który stworzył zespołowi odpowiednie warunki pracy, zakupił dla niego nowe kujawskie stroje i znalazł fundusze na uposażenie dla jego kierownika. Wsparcie Czempisza dla Kapeli trwało aż do jej rozwiązania w 1997 roku.

1 maja 1997 roku, po uroczystym koncercie "pożegnalnym" (obecne były władze miasta Aleksandrowa, przedstawiciele Centrum Kultury i wielu innych instytucji, a także Orkiestra Dęta OSP pod batutą Włodzimierza Więcka), Władysław Kochanowski - z uwagi na wiek i zły stan zdrowia (rok wcześniej miał zawał) - przekazał kierownictwo nad Kapelą wnukowi, Wojciechowi. Niestety, jeszcze za życia Władysława Wojciech nie podejmował starań o zespół, co ten pierwszy miał skwitować słowami: "nie widzę, że się zdecyduje, to jednak nie jest dziadka charakter". Obecnie Kapela już nie istnieje.

Sukcesy zespołu

W 1951 roku zespół wziął udział w przeglądzie kapel województwa bydgoskiego w Ciechocinku, gdzie na 19 grup zyskał pierwsze miejsce.

W latach 1984 oraz 1986 zespół zdobył pierwsze miejsce oraz nagrodę główną na Ogólnopolskim Przeglądzie Kapel w Paczkowie. Do ówczesnego składu Kapeli należeli: Władysław Kochanowski (skrzypce), Andrzej Kochanowski (skrzypce), Stanisław Kochanowski (skrzypce), Zygmunt Kochanowski (puzon), Mieczysław Kochanowski (perkusja), Marian Kochanowski (akordeon), Zbigniew Kochanowski (wnuk Władysława, kontrabas), Wojciech Kochanowski (wnuk Władysława, akordeon), Marek Kuberski (wnuk Władysława, kornet), Tadeusz Kotlarz (skrzypce), Stanisław Marciniak (skrzypce), Edward Krzemiński (klarnet), Damazy Drużyński (klarnet), Henryk Orzechowski (kornet), Nina Kochanowska (wnuczka Władysława, śpiew).

W roku 1986 Kapela zakwalifikowała się do finału w ogólnopolskim konkursie na piosenkę strażacką w Ciechocinku, a w 1987 koncertowała (w składzie rodzinnym) we Wrocławiu na Ogólnopolskich Spotkaniach Rodzin Muzykujących. 

Zespół prezentował się na corocznych Festiwalach Folkloru Kujaw w Ciechocinku (1989, 1991), na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą (1991), na Ogólnopolskich Konfrontacjach Kultury Wsi w Tarnobrzegu (1991) oraz na V Ogólnopolskim Przeglądzie Artystycznym Ruchu Seniorów "ARS" w Bydgoszczy (1991, pierwsza nagroda).

W 1996 roku zespół zdobył po raz kolejny pierwszą nagrodę na Ogólnopolskim Przeglądzie Kapel w Paczkowie.

Repertuar Kapeli

Trudno ustalić kompletny repertuar Kapeli Kochanowskich, bowiem zmieniał się on w czasie, zależny był od panujących mód, zapotrzebowań środowiska oraz składu zespołu.

Do roku 1939 grano przede wszystkim utwory tradycyjne, oparte na autentycznym folklorze kujawskim.

W połowie lat 30., a w szczególności po śmierci Andrzeja Kochanowskiego, wprowadzono nieludowe melodie taneczne dla najmłodszych uczestników wesel i zabaw (ale nadal grano "stary" kujawski repertuar).

Po wojnie, na skutek upodobań Władysława Kochanowskiego do muzyki Kapeli Feliksa Dzierżanowskiego, rodzinny zespół sięgnął po stylizacje, folklor z innych regionów oraz utwory popularne, nieludowe (Władysław kupował nuty i dawał je do zharmonizowania dla potrzeb swojego zespołu). Po otrzymaniu nut od Dzierżanowskiego, Kochanowski włączył do repertuaru swojej Kapeli utwory grane przez zespół ukochanego mistrza. Rozbudował też Kapelę do dziesięciu, potem nawet czternastu i szesnastu, muzyków (jak sam przyznawał, "na wzór Dzierżanowskiego"). Poza instrumentami smyczkowymi wprowadził dęte, potem także śpiew solowy i zbiorowy. Przez długi czas, aż do swojej śmierci w 1974 roku, pomagał mu w tym profesor Stanisław Splewiński, wykładowca Konserwatorium Muzycznego w Bydgoszczy. Opracowywał on dla Kapeli kujawiaki, oberki, polki i wiązanki melodii ludowych, zgodnie z ówczesną modą na stylizację folkloru. Koncerty takiej muzyki cieszyły się wielkim powodzeniem.

Dokumentacja repertuaru Kapeli: zapis utworów, nagrania

Pomiędzy rokiem 1937 a 1939 kujawską muzykę w wykonaniu Kapeli nagrał muzykolog Bonifacy Zielonka, jednak dokumentacja ta zaginęła w czasie wojny.

W 1951 roku Rozgłośnia Bydgoska Polskiego Radia po raz pierwszy dokonała nagrań Kapeli w swoim studio.

Rok później kierownika Kapeli, Władysława Kochanowskiego, nagrał Aleksander Pawlak, etnomuzykolog z Państwowego Instytutu Sztuki w Poznaniu, który w ramach prac badawczych dokonywał archiwalnych nagrań muzyki kujawskiej. Kochanowski okazał się istną "kopalnią" kujawskich tematów muzycznych i znakomitym informatorem; zagrał na skrzypcach wiele starych kujawiaków, chodzonych, mazurków, oberków i polek. Aż 29 z nich Pawlak umieścił w swojej publikacji pt. Kujawy, z serii Polska pieśń i muzyka ludowa (były to chodzone nr 468 C oraz 471 B; kujawiaki nr 481 A, 482 A, 483, 491 A, 493 A, 496, 498, 501 B, 502 C, 505, 516, 522, 525; mazurki i oberki nr 530, 531, 532, 534, 535, 536, 539, 540; polki i typy polkowe nr 551, 552, 553, 554, 555, 556). Fakt, iż Aleksander Pawlak umieścił tak wiele utworów zagranych przez Kochanowskiego stanowi potwierdzenie wysokiej jakości merytorycznej i artystycznej repertuaru Kapeli.

W 1994 roku w studiu Wojewódzkiego Domu Kultury we Włocławku kujawskie melodie w wykonaniu Władysława Kochanowskiego i jego zespołu zostały uwiecznione na kasecie promocyjnej. Kapela wykonała wtedy kilkanaście utworów: 1. Marsz "Witajcie przyjaciele" (opr. Andrzej Kochanowski, śpiew: Monika, Iwona, Małgosia Kochanowskie) [3:50]; 2. "Kujawiak spod Kowala" (opr. A. Kochanowski) [2:13]; 3. "Oberek lubelski" (opr. Stanisław Splewiński) [2:36], 4. "Nie ma jak nasz kraj" — wiązanka pieśni Feliksa Dzierżanowskiego, zawierająca m.in. polkę, dwa oberki oraz piosenki: "Bywaj dziewczę zdrowe", "Staś mi z jarmarku przywiózł pierścionek", "Indyk zaraz wyskakuje, gdy żołnierzy we wsi czuje", "O gwiazdeczko, coś błyszczała", "Gra muzyka, chodź zatańczyć", "Pan Ludwik pojechał na polowanie, zostawił swą żonkę jak malowanie" (śpiew: Monika Kochanowska, Marek Kuberski) [8:48]; 5. "Polka Stasia" (opr. Stanisław Splewiński) [3:03], 6. "Kujawiak dla Pomorzan" — melodia "w duchu" Dzierżanowskiego [2:32]; 7. "Koło mego ogródeczka" — kujawiak (śpiew: Monika Kochanowska i Marek Kuberski) [3:02]; 8. "Nazywają mnie poleczka" — tekst współcześnie ułożony (śpiew: Monika Kochanowska i Marek Kuberski) [2:35]; 9. "Wiązanka melodii swojskich" (bez podania autora opracowania; wiązanka zawiera następujące utwory: polonez "Witaj królu", mazur, kujawiak, "Tysiąc walecznych", polonez, "Rudy ojciec, ruda matka", marsz, krakowiak "Albośmy to jacy tacy", kujawiak, oberek, "Tam na błoniu błyszczy kwiecie", krakowiak "Krakowiaczek jeden miał koników siedem", "Ty ze mnie szydzisz dziewczyno", "Ojciec Wergiliusz uczył dzieci swoje", polonez, krakowiak, "Bartoszu, Bartoszu", oberek) [12:49]; 10. Krakowiaki (opr. F. Dzierżanowski) [2:45]; 11. Kujawiaki (opr. F. Dzierżanowski) [4:20]; 12. "A za borem wołki moje" — kujawiak (śpiew: Marek Kuberski) [1:34]; 13. Oberek "Zabawa u strażaków" [2:54]; 14. "Próżna, matuś twa nadzieja, ja nie wyjdę za Macieja" — kujawiak (śpiew: Monika Kochanowska i Marek Kuberski) [4:15].

W 2001 roku dłuższą rozmowę  z Władysławem Kochanowskim, a także 16 zaprezentowanych przez niego utworów, nagrała i zapisała Wanda Szkulmowska, opatrując niektóre swoimi uwagami (w nawiasach). Były to kompozycje: 1. Kujawiak po ojcu [0:48], 2. Kujawiak (bardzo dobry) [0:45], 3. Polka-oberek [1:04], 4. Polka "Przysłała mnie tu mama, macie mi dać Michała" [0:44], 5. Polka bez nazwy, "starodawna" (bardzo dobra) [1:10], 6. Polka [1:01], 7. Polka-węgierka (grana bardzo wolno, znana melodia) [1:23], 8. Kujawiak (znana melodia, są do niej słowa) [0:53], 9. Mazurek "A kiedy ja umrę" [0:47], 10. Polka (znana melodia), [0:58], 11. Kujawiak napisany przez Władysława Kochanowskiego [1:51], 12. Stary kujawiak po ojcu (bardzo dobry) [1:39], 13. Kujawiak po przyrodnim bracie, który pięknie gwizdał kujawiaki (bardzo dobry) [1:28], 14. Oberek (bardzo dobry) [0:43], 15. Kujawiak "starodawny" (bardzo dobry) [0:58], 16. Kujawiak (bardzo dobry) [0:50].

W ukończonej w 2001 roku Historii rodzinnej kapeli Kochanowskich, Władysław w repertuarze zespołu wymienia jeszcze takie utwory, jak: "Kujawiak Zosi", "Polskie kwiaty", "Biały mazur" Wojciecha Osmańskiego, "Polonez" Kleofasa Ogińskiego, Polka "Jadzia", Polka "Węgierka", Marsz "Przodownik", Marsz Nr 1, Oberek "Zamaszysty", Polka "Karuzela" Feliksa Dzierżanowskiego. 

Warto nadmienić, że dwie kompozycje z repertuaru Kapeli Kochanowskich (mazurek nr 530 i polka nr 551) zostały zapisane i nagrane zarówno przez Aleksandra Pawlaka, jak i Wandę Szkulmowską. Pomimo upływu 50 lat, oba nagrania pierwszego z utworów są identyczne, zaś nagrania drugiego - prawie takie same (nowsze okazało się bogatsze). Ponadto, każde powtórzenie melodii w obu nagranych kompozycjach zawierało zmiany melodyczne charakterystyczne dla improwizującego muzyka. Prezentujący je Władysław Kochanowski, choć od lat nie wykonywał tradycyjnych kujawskich melodii ludowych (zajmując się chociażby folklorem stylizowanym), potrafił po półwieczu spontanicznie i bez przygotowania zagrać je bezbłędnie i równie pięknie, jak kiedyś, co dowodzi jego niesamowitemu zmysłowi artystycznemu i znajomości muzyki swojego regionu.

Źródło: Wanda Szkulmowska, Kapele kujawskie (2) - dzieje kapeli rodzinnej Kochanowskich z Aleksandrowa Kujawskiego, w: Czasy - Muzyka - Twórcy na Pomorzu i Kujawach, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2014, ss. 463-476.

Opracowała: Monika Biesaga